Osmanlıca yer isimleri nasıl sorgulanır? Soyağacı belgesindeki köyler nerede?

Soyağacı uygulamasın erişime açılmasından bu yana alt üst soy belgesini öğrenmek isteyenler sistemde aşırı yoğunluğa neden oldu. Sistem yoğunluktan dolayı 1 hafta kadar kapalı kaldı ve tekrar erişime açıldı. Soyağacanı öğrenenler bunun heyecanı yaşarken çoğu kişi hala alt üst soy belgesine hala ulaşamadı.

Soyağacı belgesine ulaşmak isteyen çoğu kişinin karşısına "Alt ve Üst Soy belgeniz E-Devlet üzerinden üretilememektedir" yazısıyla karşılaşıyor. Soyağacını görüntülen kişiler ise belgede yer alan köylerinin nerede olduğunu ve köylerinin tarihçesini merak ediyor. Görünen o ki soyağacını öğrenenler şimdi de "Osmanlıca yer isimleri" sistesini kilitleyecek.

Osmanlıca yer isimleri nasıl sorgulanır? 

E Devlet’te alt-üst soy bilgisi sorgulama hizmeti uygulanmaya başlanmış, yoğun ilgi ise E Devlet internet sitesini çökertmişti. İnternet kullanıcılarının girmek istediği siteye uzun süre ulaşılamasa da, site yeniden açılarak kullanıcılara hizmet vermeye başlamıştı. Sisteme giren vatandaşlar "belge oluştur" diyerek geçmiş yıllara ait soyağaçlarını öğrendi.

Soyağacı belgesindeki köyler nerede?

Soyağacını görüntüleyenlerin karşısına bu kez yen bir soru çıktı: Belgede yer alan köylerini nerede ve köyün tarihçesi ne?

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'nin “Osmanlıca Yer İsimleri” çalışmalarında köylere ilişkin bilgiler yer alıyor. Yaklaşık 5000 sayfalık bu çalışmaya aşağıdaki linklerden ulaşabilirsiniz:

https://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/genel-mudurluk-yayinlar/osmanli_yer_adlari.pdf

https://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/elektronik-yayinlar/Rumeli_eyaleti.pdf

https://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/elektronik-yayinlar/anadolu_halep_yer_adlari.pdf

Soyağacı Nasıl Çıkarılır?

Özel Arşiv Kaynakları

1-Ailenin Yaşlıları: Soyağacı çıkarmak isteyen araştırmanın yapacağı ilk iş ailenin yaşlılarıyla konuşmak bunların anlattıklarını kayda almaktır. Eskiden erkeklerden ziyade kadınlar daha konuşkan ve meraklı olduklarından bilhassa yaşlı kadınlarda “yakası açılmadık” çok kıymetli bilgiler olabilir. Yaşlıların anlatacağı şeyler bazen çok önemli ipuçları vereceği gibi fakat bazen de piri fâni olmuş veya zihinleri bulanmış olduklarından hadiseleri karıştırabilirler.

2-Aile Arşivi: Soyağacı çıkarmada ailenin özel arşivi de çok önemlidir. Bu arşivde aileyle alakalı tapular, mektuplar, diplomalar, senetler, hatıratlar, günlükler, arkası tarihli – yazılı kartpostallar veya fotoğraflar yahut bu çeşit evraklar bulunabilir. Her biri ailenin soy ağacını çıkarmada birer ipucu niteliğindedir. Ancak Türkiye’de yakın zamanda yaşanan büyük göçler, uzun savaşlar, salgınlar ve afetler sebebiyle pek çok ailenin arşivi olmadığı gibi olanlarda harap durumdadır.

3-Mezar Taşları ve Kitabeler: Soyağacı çıkarırken müracaat edilmesi gereken en önemli kaynaklardan birisi de mezar taşlarıdır. Bunlardan dedelerin isimleri, vefat tarihleri hatta eski mezar taşlarından meslekleri ve meşreplerini öğrenmek mümkündür. Bunun için sabrederek, mezarlıklar arasından saatlerce hatta günlerce dolaşmak gerekebilir.

4- Soy isimleri: Dolayısı ile aynı aileden gelenlerin hatta kardeşlerin her birinin farklı soyadı aldığı olmuştur. Ayrıca eskiden her ailenin bir lâkabı vardır ki bu lakapların soyadı olarak alınmasına da umumiyetle engel olunmuştur. Çoğu yerde ise soyadını şahıslar almamış resmi makamlar tarafından hiçbir esasa dayanılmadan rastgele iliştirilmiştir.

İlk Nüfus Sayımı: Türkiye’de ilk nüfus sayımı II. Mahmud dönemine aittir. 1834’de yapılan sayım askeri maksatlar taşıdığından yalnız erkekler sayılmıştır. Köyler hanelere ayrılmış her hanedeki erkek nüfus kaydedilmiştir. Sultan Mahmud’un son yıllarında başlayıp Abdülmecid’in ilk yıllarında tamamlanan 1839 sayımı da aynı usulde yapılmıştır. Bu kayıtların tutulduğu defterler tasnif edilmemiş halde Başbakanlık Osmanlı Arşivindedir ve milli güvenlik gerekçeleriyle incelemeye açık değildir.

Dışarıdaki Kayıtlar: Yakın bir tarihte nüfus sicilleri başka bir yere aldırılmışsa önceki nüfus kayıtlarının da incelenmesi gerekmektedir. Bu konuda Rumeli – Balkan ve Kafkas göçmenleri ile 1924 Selanik mübadilleri en şanssız olanlardır. Hele Selanik’ten mübadele ile gelenler Türkiye deki kayıtlardan ancak 1924’de yaşayan akrabalarının babasını öğrenebilirler. Fakat yurt dışındaki nüfus defterlerine ulaşmak da çok zor değildir hem bunlar bizdekinden çok daha muntazam ve temiz durumdadır.

Diğer Nüfus Kayıtları-Nüfusu Ceride (Yoklama) Defterleri: Ayrıca nüfus sayımlarından başka Başbakanlık Osmanlı arşivinin değişik fonlarında Nüfusu Ceride adıyla rastlanan defterler de nüfus tutanaklarını içermektedir. 6 aylık doğum ve ölüm kayıtlarını içeren bu defterlerde soy araştırmacısı için önemli kaynaklardandır.

Temettuat Defterleri: Vergilendirme kaygısıyla tutulmuş fakat böylesine tafsilatlı bilgi veren bu defterler günümüz tarihçilerinde pek çok alanda faydalanılan kaynaklardır. Soy araştırmacısı da bazı ipuçları elde ettikten sonra bu defterler üzerinden cedlerine ait çeşitli bilgilere ulaşabilir. Ancak bu vergilendirme Osmanlının doğu vilayetlerini kapsamadığından o bölgelere ilişkin de herhangi defter yoktur.

Sicill-i Ahval Defterleri: 1879-1909 tarihleri arasında Osmanlı Devletinde Görev yapmış memurlara ait biyografik bilgileri içeren defterlerdir. Kayıtlarda geçen şahsın adı, baba adı, ailesi, doğum yeri, sülalesi, milliyeti, tahsil durumu, liyakati vs pek çok ayrıntılı bilgileri bulunmaktadır.

Tapu Tahrir Defterleri: Osmanlı devletinde 15. ve 16. asırda Timar sisteminin bir gereği olarak bölgedeki gelir kaynaklarının tespiti maksadıyla sayım yapılmıştır. Tahrir denilen bu işlemde şehir, kasaba, köy ve çiftlikler birer birer dolaşılarak buralarda oturan vergi mükellefleri, içlerinde vergiden muaf olanlar varsa hangi vergiden ne sebeple muaf oldukları yapılmış; bunun yanında topraklı ve topraksız köylüler, evli ve bekâr haneler, meslek gurupları, ilmiyeye mensupları, ihtiyar ve sakatlar ayrı ayrı kaydolunmuştu.

Vakıf Arşivleri-Kadı Sicilleri; her türlü dava tutanakları, mukavele senet, satış, vekâlet, kefâlet, verâset, borçlanma, nikah, boşanma ve taksim gibi hukuki işlemleri içeren resmi yazıları, esnaf teftişine ait notları, hatta yangın, sel, fırtına, deprem, salgın hastalık gibi olayların kayıtlarını günlük olarak işleyen defterlerdir.

Tereke Defterleri: Bugünkü veraset ilamı benzeri, kişinin vefatı halinde menkul, gayrimenkul servetinin, alacak ve borçlarının ve varislerinin kaydedildiği defterlerdir. Bu defterlerde soyağacı çıkarırken istifade edilecek kaynaklar arasında zikredilebilir. Kadı sicilleri içerisinde yer alır.

ATASE (Genel Kurmay Arşivleri): Kırım Savaşı sonrasında tutulan askeri kayıtlar ve belgeleri içeren arşivde askeri görevli ve şahsiyetler hakkında tafsilatlı bilgi bulmak mümkündür. Fakat bu arşive girmek milli güvenlik gerekçeleri ile zorlaştırılmış durumdadır. Aylar sonrasına verilen özel izinle ve çok zor şartlarda ancak birkaç saat araştırma yapmak mümkün olabilir.

Araştırma Eserleri ve Biyografik Çalışmalar: Şayet aileden meşhur bir şahsiyet ya da onunla ilişkili bir şahıs tespit edilirse bu alanda yapılmış biyografik çalışmaları dikkatlice incelemek gerekir. Bu alanda genel olarak Sadrazamlar, Şeyhülislamlar, Ulema, Kaptan Paşalar, Reisülküttaplar, Hattatlar, Şuara Tezkireleri vs olmak üzere pek çok çalışmalar vardır.( Eser adları için bkz. Mübahat S. Kütükoğlu-Tarih Araştırmalarında Usul) Ayrıca pek çok yüksek lisans ve doktora tezinden de bu konuda istifade edilebilir.

MERMIS Projesi: Esasında MERMIS projesi kapsamında pek çok ailenin mensuplarına 1900’lü yılların başına kadar ulaşmak mümkündür. Bunların her biri sisteme kayıt edilmiş ve mevt olsalar bile birer kimlik numarası atanmıştır. Ancak diğer aile efradına ve mensuplarına aidiyeti addedilen bu bilgiler özel hayatın gizliliğini koruma ilkesinden dolayı, nüfus müdürlüklerince verilmemekte yahut kısıtlı olarak verilmektedir.